ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉਹ ਸਥਾਪਿਤ ਸ਼ਾਇਰ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ‘ਜਲਕਣ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੁਬਾਈਆਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਸੁਰਾਂ ਅਤੇ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਰੁਬਾਈ ਫਾਰਸੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਰੁਬਾ ਦੇ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਅਰਥ ਹਨ : ਉਹ ਵਾਕ ਜਿਸਦੇ ਅਸਲੀ ਹਰਫ਼ ਚਾਰ ਹੋਣ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ੇਅਰ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਦੂਜੀ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਤੁਕ ਦਾ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਕਾਫੀਆਂ ਤੇ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੀਸਰੀ ਸਤਰ ਦਾ ਵੀ ਕਾਫੀਆ ਮਿਲਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਬੈਂਤੀ ਜਾਂ ਤਰਾਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਰੁਬਾਈ ਕੇਵਲ ਬਹਿਰ ਹਜ਼ਜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਜ ਬਹਿਰ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਰੂਪ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ।’’
ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਕਵਿਤਾ/ਰੁਬਾਈਆਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਦਮਿਤ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਜਵਲਿਤ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉੱਚੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪਿੱਠ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ ਉੱਥੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਦੈਵੀ/ਸਰਬਕਾਲੀ ਸਿਧਾਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਲਗਾਤਾਰ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ, ਮੁਹੱਬਤ, ਸਮਾਜਿਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਵਿਘਟਨ, ਕਿਸਾਨੀ ਮਸਲੇ, ਮੰਡੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵਿਕਰਾਲਤਾ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਆਦਿ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ, ਜੋ ਇਸ ਕਾਵਿ ਦੇ ਪੈਰਾਡਾਈਮ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਇਕਾਈਆਂ ਵਜੋਂ ਉਭਰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਇਸ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਭਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਰੰਗਾਂ, ਰਸਾਂ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਮਾਨਵੀਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਰਹੱਸਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ/ਪੁਨਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵੱਲੋਂ ਮੁੜਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਦਾ ਚੜਨਾ, ਡੁੱਬਣਾ, ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲਵਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਵਿਵਿਧ ਜੁਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦੀ ਕਿਰਿਆ ਅੰਦਰ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਹੱਸ ਪਏ ਹਨ। ਸਮਕਾਲੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਬਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਮਾਨਵੀਂ ਸੁਹਜ ਖੋਹ ਲਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਬਾਹਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀਆਂ ਇਹ ਰੁਬਾਈਆਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਆਪਣੀ ਅੰਦਰਲੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਅਤੇ ਇਕਸਾਰਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਵਿਆਉਣ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੈ,ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਛੇੜ ਛਾੜ ਨੇ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਖੰਡਰ ਹੀ ਖੰਡਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ‘‘ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕਾਵਿ^ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਗਤੀਆਂ ਦਾ ਸਹਿਜਬੋਧ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਪੇਂਡੂ ਭੂ^ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿੰਬਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ-ਸਮੱਰਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਜੀਵੰਤ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤਾਂ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਨਾਕਾਰਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਕਾਰਤਮਕ ਸਰਗਰਮੀ ਦੀ ਅਟੱਲਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮਸ਼ੀਨੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸਤਾ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਤਰਕ ਦੀ ਵਿਆਪਕਤਾ ਦੇ ਉਲਟ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਜਿਹੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਜੋ ਉਮੀਦ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਸੁਪਨੇ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਉਲਟ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣਦੀ ਹੈ।’’ ਕਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੁਬਾਈਆਂ ਦੀ ਸੁਹਜਮਈ ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਨਵੀ ਚੇਤਨਾ ਅੰਦਰ ਨਵੇਂ ਭਾਵਾਂ/ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਇੱਕੋ ਧਰਤੀ, ਮਹਿਕ ਉਗਾਵੇ, ਮਿੱਠੇ ਫਲ, ਹਰਿਆਲੀ।
ਕੌੜੇ ਤੁੰਮੇ, ਮਿਰਚ ਮਸਾਲੇ, ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਹਿਰ ਸੰਭਾਲੀ।
ਟਾਹਣੀ ਦੀ ਹਰਿਆਲੀ ਅੰਦਰ ਸੂਹੇ ਖਾਬ ਪਰੁੱਚੇ,
ਪਰ ਕਿਉਂ ਛਾਂਗੇ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨਤਾ, ਅਜਬ ਬਾਗ ਦਾ ਮਾਲੀ।
ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਦੈਵੀ ਰਹੱਸਾਂ/ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਹੱਸਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਉੱਚ ਨੈਤਿਕ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਧੁਨਿਕ/ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ, ਬਜ਼ਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਮਾਨਵ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਆਦਰਸ਼ਾਂ/ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਸਮਵਿਖ ਰੱਖ ਕੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਨਵੀ ਜੀਵਲ ਅੰਦਰਲੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਲਗਾਵ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀਆਂ ਤਰਾਸਦਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਧੱਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਦੈਵੀ ਰਹੱਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉੱਚ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਰਾਤ ਦਿਵਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ, ਚਰਖ਼ ਸਮੇਂ ਦਾ ਗਿੜਦਾ।
ਚਾਰ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਸੂਰਜ ਭਿੜਦਾ।
ਮਹਿਕਣ ਫੁੱਲ, ਫ਼ਲ ਰਸਦੇ ਕਿਧਰੇ, ਦਾਣੇ ਫ਼ਸਲੀ ਭਰਦੇ,
ਆਸ ਉਮੀਦਾਂ ਸਦਕੇ ਸਾਡੀ ਰੂਪ ਦਾ ਚੰਬਾ ਖਿੜਦਾ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸਰਬਕਾਲੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਉੱਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਦੀ ਦੀਰਘ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੈਲੀ ਸੋਚ ਹਉਮੈ, ਨਫ਼ਰਤ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਰਬਤ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਤਤਪਰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੁਬਾਈਆਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਅੱਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ।
ਗੁਰੂਆਂ ਪੀਰਾਂ ਇਹ ਸਮਝਾਇਆ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਮੇਲਾ।
ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪੀੜ ਪਛਾਣੋ, ਬੋਲੋ ਜਦ ਬੋਲਣ ਦਾ ਵੇਲਾ।
ਸਦਾ ਭਲਾ ਸਰਬਤ ਦਾ ਮੰਗੋ, ਦੀਨ ਦੁਖੀ ਦਾ ਦਰਦ ਨਿਵਾਰੋ,
ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਉ, ਜੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਜਨਮ ਸੁਹੇਲਾ।
ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅੰਦਰ ਆ ਰਹੇ ਨਿਘਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਪਸਰ ਰਹੇ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਬਜ਼ਾਰੀਕਰਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।
